Vaxt əslində nədir və niyə bəzi fizika nəzəriyyələrində “olmayan” qəbul edilir?
“Vaxt axır”, “vaxt keçir”, “vaxt dayanmır” deyirik. Gündəlik həyatımızda vaxtı dəqiqələr, saatlar və təqvimlərlə ölçürük. Amma elm aləmində – xüsusən də kvant fizikasında və nəzəri fizikada – zaman haqqında düşündüyümüz hər şey tamamilə fərqli ola bilər.

Bu yazıda zamanın klassik və kvant izahını, nəzəriyyələrdə necə təsvir olunduğunu, və “zaman əslində mövcuddurmu?” sualına verilən elmi yanaşmaları sadə dildə izah edəcəyik.

🧭 Zaman klassik fizikada necə başa düşülür?
İsaak Nyuton (1642–1727) zaman haqqında deyirdi:

“Vaxt hamı üçün eynidir, sabitdir və daim axır.”

Bu anlayışa görə:

Zaman ayrı bir ölçüdür,

Bütün hadisələr tək bir zaman oxu üzərində baş verir,

Zaman keçmiş → indiki → gələcək kimi düz xətlə irəliləyir.

Bu model gündəlik təcrübəyə uyğundur – amma müasir fizika onu sarsıdır.

🕰️ Əgər vaxt sabit deyilsə – nə dəyişib?
Albert Eynşteynin Nisbilik Nəzəriyyəsi (Relativity Theory) göstərdi ki:

Zaman sabit deyil.

Hərəkət sürətinə və cazibə qüvvəsinə görə zaman yavaşlaya və ya sürətlənə bilər.

Məsələn:

Peykdəki saat, yerdəki saatdan fərqli işləyir.

Cazibə qüvvəsi güclü olan yerlərdə (məs. qara dəlik yaxınlığında) zaman daha yavaş axır.

Bu artıq “vaxt sabitdir” fikrini fundamental şəkildə dəyişdi.

🌀 Kvant fizikasında isə zaman... ümumiyyətlə olmaya bilər!
Kvant mexanikası mikroskopik miqyasda ehtimallarla işləyən fizikadır. Elektronların, atomların davranışı bu sahədə öyrənilir. Amma burada qəribə bir fakt ortaya çıxır:

Ən fundamental kvant tənliklərində zaman yoxdur.

Bu nə deməkdir?
Məsələn, kvant cazibəsini izah etməyə çalışan Wheeler-DeWitt tənliyi, bütün kainatı təsvir etmək üçün yazılmış nəzəri tənlikdir – və orada zaman anlayışı ümumiyyətlə yer almır.

Yəni:

Mikrosəviyyədə kainatın fundamental strukturu “zaman” deyə bir şey tanımır.

Hadisələr eyni anda mövcud ola bilər, ya da hadisələrin ardıcıllığı bizim beynimizin qurduğu illüziyadır.

🧠 Zaman illüziyadırmı?
Bəzi tanınmış fizika nəzəriyyəçiləri deyir ki:

“Vaxt, beynimizin hadisələri ardıcıl qəbul etməsindən ibarət bir illüziyadır.”

Bəs niyə biz zamanı “axan” hiss edirik?

Çünki entropiya (qarmaqarışıqlığın dərəcəsi) artır.

Biz zamanın keçdiyini dəyişən hadisələr və artan nizamsızlıqla başa düşürük.

Məsələn:

Bir stəkan su yerə düşüb qırılır – bu zaman bir istiqamətlidir.

Amma stəkanın “öz-özünə qırıqlardan birləşib düzəlməsi” mümkün deyil. Bu, zamanın oxu deməkdir.

⌛ Kvant fizikasında "anlar" anlayışı
Bəzi nəzəriyyələrdə “an”lar bir-birindən müstəqil fotolar kimidir. Yəni:

Zaman film lenti deyil, sanki fərqli kadrların toplusudur.

Biz isə bu kadrları birləşdirərək “axan zaman” hissi yaradırıq.

Bu yanaşma "timeless physics" adlanır.

🚀 Zamanın gələcəyi – elmdə nə gözlənilir?
Kvanta əsaslanan cazibə nəzəriyyəsi (Quantum Gravity) tam formalaşsa, zamanın necə ortaya çıxdığı daha aydın ola bilər.

Zamanın əks istiqamətdə axdığı paralel kainat nəzəriyyələri də müzakirə olunur.

Süni intellekt və simulyasiya nəzəriyyələri – əgər kainat simulyasiyadırsa, zaman da proqramlaşdırılmış ola bilər.

🧬 Bizim həyatımıza nə dəxli var?
GPS sistemləri nisbilik nəzəriyyəsinə əsaslanır – əgər zamanın fərqli axdığını nəzərə almasalar, xəritələr 10 metr səhv göstərə bilər.

Kvant texnologiyalar (saatlar, hesablama, rabitə) mikrosəviyyədə zamanın davranışını nəzərə alır.

Həyat, yaddaş və təcrübə – hamısı zaman hissinə əsaslanır. Bu anlayış dəyişsə, fəlsəfəmiz də dəyişəcək.

📚 Sadə dildə xülasə:
Klassik Fizika Kvant Fizikası
Zaman sabitdir Zaman ehtimaldır
Hamı üçün eyni işləyir Hərəkət və cazibədən asılıdır
Hadisələr ardıcıl baş verir Hadisələr eyni anda baş verə bilər
Vaxt gerçəkdir Vaxt ola da bilər, olmaya da

✍️ Nəticə
Zaman düşündüyümüz qədər sadə və düz xətli deyil. O, bəlkə də ən böyük elmi sirrlərdən biridir. Klassik fizikada axan bir çay kimi görünən zaman, kvant fizikasında olmayan, ya da sadəcə hiss olunan bir hadisəyə çevrilir.

Bu sualın cavabı – “vaxt əslində nədir?” – gələcək elmin ən həlledici tapmacalarından biri olaraq qalır.