Sən gecə göyə baxanda gördüyün ulduzlar, qalaktikalar, planetlər və qaz buludları... bunlar əslində kainatın cəmi 5%-ni təşkil edir. Qalan 95% isə görünməz və naməlum maddə və enerjidən ibarətdir – biz buna qaranlıq materiya (dark matter) və qaranlıq enerji (dark energy) deyirik.

Bu yazıda qaranlıq materiyanın nə olduğunu, niyə onu görə bilmədiyimizi, elm adamlarının onu necə “gördüyünü”, və nəhayət, bizim gündəlik həyatımızla nə əlaqəsi olduğunu sadə və anlaşılan dildə izah edəcəyik.

🔍 Qaranlıq materiya nədir?
Qaranlıq materiya – işıq saçmayan, udmayan, əks etdirməyən və birbaşa müşahidə edilə bilməyən, lakin kütləyə və cazibəyə malik bir maddə növüdür.

Yəni bu maddə:

İşığı keçirmir (görünmür),

İşığı əks etdirmir (parıldamır),

Lakin cazibə qüvvəsi ilə digər maddələrə təsir edir.

Bu təsirlər ulduzların, qalaktikaların hərəkətində, və kainatın quruluşunda özünü göstərir.

🌠 Niyə buna “qaranlıq” deyirlər?
Çünki bu maddəni nə teleskopla görmək, nə də birbaşa ölçmək mümkün deyil. Sadəcə onun varlığı dolayı sübutlarla – yəni digər cisimlərə olan təsirləri ilə müəyyən edilir. Bu səbəbdən “qaranlıq” adlandırılır – yoxsa qara rəngli olduğu üçün yox.

🧪 Qaranlıq materiya necə kəşf edildi?
1930-cu illərdə astronom Fritz Zwicky, Coma qalaktika qrupunda ulduzların çox sürətlə hərəkət etdiyini müşahidə etdi. Amma bu qədər sürətli hərəkətə səbəb ola biləcək kifayət qədər görünən maddə yox idi.

Demək, bu ulduzları görünməyən, amma cazibə gücünə sahib bir maddə saxlayırdı.

Bu müşahidə sonralar dəfələrlə təkrarlanıb və indi artıq elmi ictimaiyyətin böyük hissəsi qaranlıq materiyanın varlığına inanır.

📊 Kainatda nə qədər qaranlıq materiya var?
Elm adamları hesab edir ki:

Adi maddə (atomlar, insanlar, planetlər, ulduzlar): 5%

Qaranlıq materiya: ~27%

Qaranlıq enerji: ~68%

Yəni bizim “bildiyimiz” dünya, əslində, kainatın çox kiçik bir hissəsidir.

🔬 Qaranlıq materiyanın necə təsir etdiyini necə bilirik?
1. Qalaktikaların fırlanması
Ulduzlar qalaktikanın kənarında belə çox sürətlə hərəkət edirlər, halbuki görünən kütlə bu sürəti saxlamaq üçün kifayət deyil.

2. Cazibə linzalanması (Gravitational Lensing)
Görünməz maddə işığın istiqamətini dəyişə bilər. Yəni biz bir qalaktikanı əyilmiş, bükülmüş formada görə bilərik – bu, görünməyən kütlənin varlığına işarədir.

3. Kainatın kosmik mikrodalğa fonu
Big Bang (Böyük Partlayış) sonrası yayılan şüalar üzərində aparılan ölçmələr də qaranlıq materiyanın varlığını göstərir.

🔐 Qaranlıq materiya nədən ibarətdir?
Heç kim dəqiq bilmir. Amma bəzi ehtimallar var:

WIMPs (Weakly Interacting Massive Particles): Yəni zəif qarşılıqlı təsir göstərən ağır hissəciklər.

Axion: Çox yüngül və nadir qarşılıqlı təsir göstərən hissəciklər.

Steril neytrinolar: Neytrino ailəsinin yeni və görünməz bir üzvü ola bilər.

🤖 AI və qaranlıq materiya araşdırmaları
2025-ci ildə artıq süni intellekt vasitəsilə qaranlıq materiyanın izlərini analiz etmək üçün teleskoplardan toplanan gigabaytlarla məlumatı emal etmək mümkündür. AI modelləri görünməyən nümunələri tanımaqda insanlardan daha sürətli və dəqiq olur.

❓ Bəs bizə nə dəxli var?
Bu sual haqlıdır. Amma məsələ bundadır ki:

Qaranlıq materiya kainatın strukturunu formalaşdırır. Qalaktikaların, ulduzların düzülüşü onun sayəsində mümkündür.

Əgər o olmasaydı, bizim günəş sistemimiz belə yaranmaya bilərdi.

Gələcəkdə bu sahə elmi texnologiyaların əsas istiqamətlərindən biri ola bilər (enerji, kosmos səyahətləri və s.)

📚 Sadə dildə xülasə:
Qaranlıq materiya görünmür, amma cazibə qüvvəsi ilə varlığı hiss olunur.

Kainatın təqribən 1/4-i bu maddədən ibarətdir.

Biz onu birbaşa müşahidə edə bilmirik, amma dolayısı ilə təsirlərini ölçürük.

Elm bu maddənin nə olduğunu tapmaq üçün hələ də çalışır.

✍️ Nəticə
Qaranlıq materiya, bizim kainatı anlamamızda hələ tam aydın olmayan bir pərdə kimidir. Onun araşdırılması yalnız astronomiya üçün deyil, bütün elmi dünyagörüşümüz üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Gələcəkdə bu sahədə tapılacaq yeni biliklər, insanlığı daha dərin sirlərə yaxınlaşdıra bilər.